زیگورات چغازنبیل

به ایلامی زیگورات دور اونتاش (Ziggurat Dūr Untash) یا با نام امروزی چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی است که در زمان ایلام (عیلامی ها) و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به‌جا مانده از شهر دوراونتش است و در نزدیکی شوش(شهر باستانی) در استان خوزستان قرار دارد.

این سازه در1979 اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین‌المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است.

خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند.

چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان و در شهرستان شوش واقع شده است. این سازه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر واقع است، اما به دلیل واقع شدن در غرب رودخانه دز، مرز این دو شهرستان، در تقسیمات کشوری جزء شهرستان شوش محسوب می‌گردد. این بنا در طول جغرافیایی ۴۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه و پهنای جغرافیایی ۳۲ دقیقه‌است.

این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون ۱۲۵۰ پ. م)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شوش، ساخته شده‌است.

مکان جغرافیایی زیگورات چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب شوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر شوشتر، در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه است. دسترسی به این اثر باستانی از جاده‌ای انحرافی در جاده شوشبه اهواز و همچنین از جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) مقدور است.

زیگورات (/ˈzɪɡəræt/ ZIG-ər-at; اَکدی ziqqurat, به سومری zaqāru) از زقوره اکدی سامی به معنای نوک، قله کوه ومکان مرتفع آمده و در ایران تلفظ این کلمه از مقالات رومن گیرشمن گرفته شده و بیشتر «زیگورات» خوانده شده‌است، این بنا در اصل از ابنیهٔ سومری بوده که برای عبادت خدایان به شکل مرتفع ساخته می‌شده و در ممالک بین‌النهرین به وفور دیده می‌شود از این ابنیه به جا مانده همچون زیگورات اور، زیگورات اتمنانکی، زیگورات انلیل، زیگورات لارسا، زیگورات دور شاروکین در عراق نیز می‌توان نام برد.

دور انتاش نیز (Dur-Untash) از ترکیب دو واژهٔ Dūr عیلامی به معنای مکان ومنزلگاه^[۷] وأونتاش نام پادشاه عیلامی سازندهٔ این بنا گرفته شده، واما زیگورات چغازنبیل نامی جدید است که جای خود را به نام عیلامی این بنا داده محققان غربی در مورد این نام آورده‌اند:

باستان‌شناس فرانسوی Jean Bottéro در کتاب خود Ancestor of the West در صفحه ۸۸ در اشاره به نام اصلی این بنا ومعنی آن آورده:

در قرن ۱۳ام [پیش از میلاد] پادشاه أونتاش نبی ریشه دور أونتاش «شهر أونتاش» را بنا کرد که در «فارسی امروزی»، چغازنبیل است.

معیارهای ثبت اثر

براساس آنچه در سایت یونسکو منتشر شده است، چغازنبیل از دو معیار سوم و چهارم از شش معیاری که در این سایت منتشر شده و هر اثر تاریخی برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو  باید حداقل یکی از آنها را داشته باشد، برخوردار است. معیارهای سوم و چهارم به ترتیب این دو مورد هستند: «نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فن آوری یا منظره که نمایانگر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد» و «نمونه ای برجسته از یک سکونتگاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تاثیر تغییرات برگشت ناپذیر شده است».

متن کتبه

در چغازنبیل کتبه‌ای با متن زیر پیدا شد.

من اونتاش گال: آجرهای طلائی را حکاکی کردم. من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم. باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.

پلان کلی

زیگورات چغازنبیل و دیگر معابد پیرامون آن، همگی داخل یک حصار (حریم) مقدس قرار گرفته‌اند که گیرشمن برای این حریم واژه یونانی«تمنوس» را به کار برده است. حصار پیرامونی محوطه در حدود ۱۶۲۵ متر است که بنای چهارگوش زیگورات به اضلاع ۱۰۵/۲۰ × ۱۰۵/۲۰ متر (که اضلاع آن ۹۰ درجه از جهات جغرافیایی انحراف دارد) و بخشی از معبدها را در بر گرفته است. بدین ترتیب حیاطی در ابعاد ۴۰۰ × ۴۰۰ مترمربع در اطراف زیگورات به وجود آمده است.

زیگورات در دو مرحله ساخته شد. در آغاز، بنای مربعی با حیاط مرکزی بود که نقشه‌ی آن به انباری بزرگ با اتاق‌های بی‌روزن شباهت داشت. ارتفاع دیوار در ۳ جبهه ۸ متر و در جبهه‌ی شمال شرقی ۱۳ متر بود و در میانه‌ی هر ضلع یک ورودی ایجاد شده بود که به حیاطی با کفی گودتر از زمین‌های اطراف راه می‌یافت. از حیاط به منظور برگزاری مراسم آیینی و مناسک مذهبی استفاده میشد اما حدود سال ۱۲۵۰ ق.م. اونتاش ناپیریشا مصمم می‌شود معبدهای یک طبقه‌ی نخستین را به زیگوراتی عظیم و رفیع در ۵ طبقه تبدیل کند تا چون کوهی مقدس در جلگه‌ی پست شوشخودنمایی کند. زیگورات ۵ طبقه داشت و به صورت هرم از پایین به بالا کوچکتر میشد. بر بالای آن، معبد کوچکی که ایلامی‌ها به آن «کوکونو» می‌گفتند ساخته شد که به دو ایزد حامی امپراتوری ایلام، ناپیریشا و این شوشینک اختصاص داشت.

تفاوت زیگورات چغازنبیل با زیگورات های بین النهرین در این است که در آن منطقه، طبقات بالایی زیگورات ها روی طبقه‌ی زیرین بنا می‌شدند اما زیگورات چغازنبیل بدین شکل است که تمام طبقات شالوده‌ی مجزایی دارند و همه‌ی آنها از کف زمین بنیان گرفته‌اند.