معبد آناهیتا، دومین بنای سنگی عظیم ایران

معبد آناهیتا، بزرگ‌ترین بنای سنگی ایران بعد از تخت‌جمشید است که از آثار باستانی دوران پیش از میلاد مسیح به شمار می‌آید و در شهر کنگاور استان کرمانشاه قرار گرفته است. بنابر نوشته‌های تاریخی، این معبد که به عنوان آتشکده‌ای برای احترام و پاسداشت مقام الهه‌ی آب، آناهیتا مورد استفاده قرار می‌گرفت، پس از ظهور دین اسلام در کشور ایران دچار تغییرات بسیاری شد و همین امر ابهامات زیادی را در مورد تاریخچه، معماری و نوع استفاده از بنا به وجود آورد. اما با توجه به نوشته‌ها و مستندات تاریخی، قدمت این بنای تاریخی عظیم به سه دوره هخامنشیان،اشکانیان و ساسانیان باز می‌گردد. معبد آناهیتا یا مجموعه‌ی تاریخی کنگاور که به عنوان محل کنگیار قدیم خرابه‌های عهد اشکانی نام‌گذاری شده است؛ به شماره‌ی ۳۱ در سال ۱۳۱۰ به عنوان آثار ملی به ثبت رسید.

محل قرارگیری بنا

محوطه‌ی تاریخی که به نام معبد آناهیتا معروف است، در مرکز شهر کنگاور یکی از شهرهای استان کرمانشاه قرار دارد. مسیر راه همدان به کرمانشاه امروزی از ضلع غربی محوطه‌ی معبد گذشته و دشت حیرت‌انگیز کنگاور در پایین آن قرار گرفته است.

این بنای عظیم تاریخی روی تپه‌ای به ارتفاع حدود ۳۲ متر نسبت به زمین‌های اطراف واقع شده است. قسمت ورودی بنا پله‌هایی دو طرفه دارد که در سمت جنوبی تعبیه شده است و در قسمت شمال پله‌هایی یک طرفه وجود دارد که به ساختمان معبد ختم می‌شود.

در قسمت شمال غرب معبد آناهیتا، امام‌زاده و مسجدی بنا شده است که زیارتگاه شمار بسیاری از مردم ایران، از قرون گذشته تا به امروز محسوب می‌شود؛ همچنین در ۲ کیلومتری ساختمان معبد، معدن سنگ چهل‌مران قرار گرفته است.

تاریخچه معبد

در نزد ایرانیان باستان، آناهیتا به عنوان نگهبان آب، فرشته‌ی فراوانی، زیبایی و باروری محسوب شده و از مقام و مرتبت بسیار بالایی برخوردار بوده است. قدمت معبد آناهیتا که برای ستایش و ارج نهادن به مقام الهه‌ی آب در ایران باستان مورد استفاده قرار می‌گرفت، با توجه به مستندات تاریخی به قرون قبل از میلاد باز می‌گردد.

بنابر نوشته‌ها و مستندات تاریخی به نظر می‌رسد که اولین سنگ‌بنای این معبد در عصر هخامنشیان ساخته شد و ساخت آن تا دوران‌های بعد ادامه پیدا کرد و در دوره‌ی ساسانیان به اتمام رسید. برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته‌های مورخین ایرانی و عرب سده سوم ه.ق به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده‌اند. عده‌ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می‌دهند. سیف‌الله کامبخش‌فرد – کاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می‌دهد و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می‌داند.

به دلیل گذشت قرون بسیار از ساخت معبد آناهیتا و مواجه‌شدن این بنای عظیم تاریخی با سیلی از سوانح طبیعی یا تخریب‌های انسانی که به صورت سهوی و یا عمدی صورت گرفته است، به طور دقیق نمی‌توان در مورد تاریخ ساخت و نوع کاربری، فضای معماری و کالبد واقعی اظهار نظر کرد. در سال ۳۷ میلادی، ایزیدور خاراکسی، جغرافیانویس یونانی در یکی از کتب خود به نام ایستگاه‌های پارتی برای اولین بار از معبد آناهیتا واقع در شهر کنگاور به عنوان معبدی متعلق به آرتمیس نام برد.

محققان آن را به نام معبد آناهیتا الهه‌ی ایرانی و معادل با آرتمیس یونانی دانسته و پس از آن، این بنا به نام معبد آناهیتا مشهور شد.

در دهه‌های اخیر نیز بواسطه‌ی کاوش‌هایی که در این معبد صورت گرفت، اطلاعات بسیار خوبی در مورد ابعاد بنا در اختیار کارشناسان و باستان‌شناسان قرار گرفت. به گونه‌ای که مشخصات کلی بنا از جمله ارتفاع و حجم کلی تا حدود نسبتا دقیق و درستی مشخص شده‌است. در این زمینه گزارشی که در سال ۱۳۸۳ توسط اداره‌ی گردشگری و صنایع دستی کنگاور ارائه شد، بسیاری از ابهامات مربوط به مجموعه‌ی تاریخی کنگاور یا معبد آناهیتا را از بین برد که در ادامه به بیان و معرفی معماری این بنای باشکوه ایرانی، خواهیم پرداخت.

معماری بنا

معبد آناهیتا روی تپه‌ای با ارتفاع ۳۲ متر ساخته شده است. نقشه‌ی بنای کنگاور به صورت یک چهارضعلی است که ابعاد هر ضلع این عمارت ۲۰۹ متر در ۲۴۲ متر برآورد شده است. به نظر می‌رسد سازندگان، دیوار‌ها را با استفاده از لاشه‌های سنگ و ملات به ضخامتی برابر با ۱۸ متر ساخته‌اند. البته ضلع شمالی این بنا از ضخامتی متفاوت نسبت به بقیه برخوردار است.

جوی‌های سنگی آب رودخانه را میزان کرده و به طرز باشکوهی به آبگیری وسط معبد آناهیتا هدایت می‌شده است. نوع تقسیم آب و جریان آب درون معبد آناهیتا یکی از شگفتی‌های مهندسی در آن دوران است تا این عنصر مقدس را به زیباترین شکل ممکن به نمایش بگذارند.

در چهار طرف معبد آناهیتا دالان‌هایی تعبیه شده که در کف آنها جوی‌های آب به صورت رفت و برگشت آب را به وسط معبد هدایت می‌کرده است. در دو طرف بالای معبد آناهیتا سر چهار گاو در هر طرف به صورت رو به روی یکدیگر قرار دارد که در زمان آبگیری این معبد عکس سر گاوها روی آب نقش می‌بسته است.

در وسط معبد آناهیتا فضایی وجود دارد که آب از این جوی‌ها در آن جمع شده و استخر کوچکی حدودا در ابعاد ۱۰ در ۱۰ و عمق ۲۰ سانتی‌متر را پر آب می‌کرده است. معبد آناهیتا در کنگاور مشهورترین معبد منسوب به آناهیتا در ایران است.

روی هر دیوار، ردیفی از ستون‌هایی با قطر زیاد قرار گرفته است؛ ارتفاع ستون‌های ساخته شده در این بنای عظیم تاریخی، سه برابر قطر آن‌ها است که یکی از نکات جالب و منحصربه‌فرد در طراحی و معماری معبد به شمار می‌آید و به یقین می‌توان ادعا کرد که هیچ یک از معابدی که در سراسر دنیا وجود دارند، از این ویژگی برخوردار نیستند. در ساخت این دیوارها، از سنگ و ملات گچ استفاده شده که سازندگان این بنا، به وسیله‌ی قطعه‌ سنگ‌های تراشیده شده و به صورت خشکه چین، نمای بیرونی آن را تزئین کرده‌اند.

در قسمت جنوبی معبد آناهیتا، پله‌های دو ردیفی قرار دارد که کارشناسان بناهای تاریخی، طول آن‌ها را ۱۵۴ متر برآورد کرده‌اند. معماران در هر بلوک دو الی پنج پله تعبیه کرده‌اند که در قسمت پلکان شرقی ۲۶ پله و در قسمت پلکان غربی ۲۱ پله قرار گرفته است.

از دیگر نکات معماری لحاظ شده در بنای معبد آناهیتا حضور صفه‌ای (صخره) در مرکز و با جهت شرقی - غربی است که با طول ۹۴ متر، عرض ۹/۵ متر و ارتفاعی نزدیک به ۴ متر در نوع خود جالب و ستودنی است. این صفه با استفاده از لاشه‌ سنگ‌های بزرگ که با روکشی از گچ پوشیده شده، ساخته شده است. جالب است بدانید که قطعا یکی از سطوح این لاشه‌ سنگ‌های به کار رفته در ساخت صفه، از سطحی صاف برخوردار است. البته متاسفانه پوشش گچ به جز مناطقی از پائین دیوار از بین رفته است.

به نظر می‌رسد که ستون‌هایی کم‌ارتفاع و عریض، به ارتفاع ۳۵۴ سانتی‌متر که شامل پایه، ساقه و سرستون است و همچنین قطری برابر با ۱۴۴ سانتی‌متر، روی دیوارهای معبد وجود داشته است. البته بنابر نظر باستان‌شناسان، نقاطی مانند ضلع شمالی و بین دو رشته پلکان جنوبی، فاقد این ستون‌ها بوده‌اند.

گیلویی در پایین پایه‌ی ستون قرار گرفته است که ارتفاع آن به ۶۰ سانتی‌متر می‌رسد. اندازه‌ی هر یک ستونی که در عمارت تاریخی کنگاور ساخته شده است، برابر با ۳۵۴ سانتی‌متر بوده که در واقع دو برابر قطر پایه‌ی ستون و هم‌اندازه با فاصله‌ای است که دو ستون از یکدیگر قرار گرفته‌اند.

قرارگیری ستون‌هایی ساده، فاقد تزئینات خاص معماری، کوتاه و قطور در یک ردیف، علاوه بر به رخ کشیدن الگوی معماری اصیل ایرانی، کارشناسان را به این فکر می‌اندازد که سازندگانش، آن‌ها را به عنوان نرده و حفاظ تزئینی لبه‌ی ایوان تعبیه کرده‌اند. این بنای شگفت‌‌انگیز تاریخی را پس از عمارت تخت جمشید، به عنوان دومین بنای سنگی در ایران معرفی کرده‌اند که متاسفانه به تدریج و در طی سالیان متمادی بخش‌های بسیاری از آن تخریب شده است.

در سبک معماری معبد آناهیتا نظرات و تعابیر گوناگونی وجود دارد که از طرف مستشرقان اروپایی و باستان‌شناسان ایرانی بیان شده است. براساس مستندات تاریخی، اولین افرادی که به کشف سبک معماری معبد آناهیتا پرداختند، اوژن فلاندن و پاسکال کست از مستشرقان اروپایی هستند که در زمان سفرشان به کنگاور طرح‌های بسیار دقیقی را ارائه دادند. در نظر آن‌ها بنای آناهیتا براساس سبک یونانیان ساخته شده است.

این دو مستشرق با معیار قراردادن معبد پالمیرای سوریه، به ارائه‌ی طرح پیشنهادی معبد آناهیتا پرداختند. همچنین محققان اروپایی اعتقاد دارند که در زمان حکومت هخامنشیان و پارت‌ها، تبادلات فرهنگی بین ایران و یونان صورت می‌گرفت که براساس آن، بناهایی به سبک معماری یونانی در کشور ایران ساخته شد. شهر کنگاور نیز به دلیل قرارگیری در نقاط مرزی غرب ایران، از جمله شهرهایی است که بیشترین تاثیر را از سبک معماری یونانی گرفته است.

اما محققان و باستان‌‌شناسان ایرانی در برابر نظریه‌های مختلفی که در مورد معماری معبد آناهیتا از سوی مستشرقان اروپایی و باستان‌شناسان غربی صورت گرفته است، ایستادگی کرده و تمامی گفته‌های ایشان را که در مورد الگوبرداری معماری معبد آناهیتا از معماری یونانی است، رد می‌کنند. آن‌ها براساس یافته‌های گوناگون که به دلیل کاوش‌های محققان و باستان‌شناسان ایرانی صورت گرفته است، به بیان مطالبی در مورد وجود اختلافاتی بین سبک‌های استفاده شده در معماری معبد آناهیتا با معماری یونانی پرداخته‌اند. اردشیر حدادیان معتقد است که ساختمان اولیه‌ی معبد براساس تحقیقاتی که در مورد الهه‌ی آناهیتا صورت گرفته است، بنا شده و متعلق به قرن چهارم قبل از میلاد حضرت مسیح (ع) و حکومت هخامنشیان است. همچنین او عقیده دارد که احتمالا معبد آناهیتا در دوران اردشیر دوم هخامنشی معروف به منمون (با حافظه و هوشیار) و پسر داریوش دوم احداث شده است.

بنابراین کارهای سنگی مربوط به بنای معبد براساس سبک معماری دوران هخامنشی صورت گرفته است و ستون‌های بنا، با الگو برداری از سبک معماری یونانی ساخته شده است. باستان‌شناسان ایرانی بسیاری به بیان مطالبی ارزشمند و مفید، در مورد خطا بودن الگوبرداری معماری مجموعه‌ی عظیم کنگاور یا همان معبد آناهیتا، با ارائه‌ی مستندات و بیان سازه‌های تاریخی ایرانی پرداخته‌اند که جملگی نشان از عدم درستی نظریه مستشرقان و باستان‌شناسان غربی و اروپایی است.

می‌توان از جمله بناهای تاریخی ایرانی که نشان از هویت معماری اصیل ایرانی دارند به صفه‌ی بزرگ تخت جمشید، قلعه‌ی دختر فیروزآباد و کوه خواجه اشاره کرد. به نظر می‌رسد روشی که در ساخت و ایجاد صفه‌ها استفاده شده است، همانند پایه و اساس کاخ‌های سلطنتی ایران باستان است که عمارت خسرو در قصر شیرین، ترکیب ساختاری صفه‌ی ناهید و شباهت آن به تخت فرهاد کنده در بیستون و صفه‌ی سرمج، از نمونه‌های عالی برای سبک ساخت و ساز صفه‌ها به شمار می‌رود.

متاسفانه در طول هزاران سالی که از ساخت معبد آناهیتا می‌گذرد، مردم کنگاور با ذوب گچ و آهکی که در ساخت این بنای باستانی مورد استفاده قرار گرفته بود، باعث تخریب و از بین رفتن بقایای ساختمانی آن شدند. همچنین پس از زلزله‌ای که در سال ۱۳۳۶ اتفاق افتاد و ساخت و سازهایی که توسط مردم صورت گرفته بود، این مجموعه‌ی عظیم به یک خرابه تبدیل شد. قطعا می‌‌توان از معبد آناهیتا به عنوان یکی از بناهای ارزشمند تاریخی و آثار برجسته‌ی باستانی نام برد. اما متاسفانه این اثر شگفت‌انگیز هنوز نتوانسته است نام خود را در فهرست جهانی یونسکو ثبت کند. امید است با تلاش بیشتر مسئولین میراث فرهنگی کشور، زودتر به این مهم دست یابیم.